Podmiotem samorządu terytorialnego są społeczności lokalne zamieszkałe w ramach określonych jednostek zasadniczego podziału terytorialnego kraju, zorganizowane we wspólnoty (związki) samorządowe. Stanowią one twór powołany przez państwo, a więc są przymusowym związkiem obywateli. Obywatel zamieszkujący na danym terenie, należy obligatoryjnie do danego związku samorządowego. Organy samorządowe nie mają prawnej możliwości wykluczenia obywatela z danej wspólnoty samorządowej (kwestia zameldowania nie ma znaczenia).
1. Ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową.
2. Samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej. Przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych samorząd wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność.
Definicja ustawowa gminy i wspólnoty samorządowej (art. 1 ustawy o samorządzie gminnym): Mieszkańcy gminy tworzą z mocy prawa wspólnotę samorządową. Ilekroć w ustawie jest mowa o gminie, należy przez to rozumieć wspólnotę samorządową oraz odpowiednie terytorium.
Gmina wykonuje zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Gmina posiada osobowość prawną. Samodzielność gminy podlega ochronie sądowej.
O ustroju gminy stanowi jej statut. Projekt statutu gminy powyżej 300 tys. mieszkańców podlega uzgodnieniu z Prezesem Rady Ministrów na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Tworzenie, łączenie, podział i znoszenie gmin, ustalanie ich granic i nazw oraz siedzib władz następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, po zasięgnięciu opinii właściwych rad gmin i po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami. Przy ustalaniu i zmianie granic gmin należy dążyć do tego aby gmina obejmowała obszar możliwie jednorodny ze względu na układ osadniczy i przestrzenny oraz więzi społeczne, gospodarcze i kulturowe jak również zapewniający zdolność wykonywania zadań publicznych.
Gmina może tworzyć jednostki pomocnicze: sołectwa, dzielnice, osiedla i inne. Jednostką pomocniczą może być położone na terenie gminy miasto. Jednostkę pomocniczą tworzy rada gminy w drodze uchwały po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami lub z ich inicjatywy.
W wypadkach przewidzianych ustawą oraz w innych sprawach ważnych dla gminy mogą być przeprowadzane na jej terytorium konsultacje z mieszkańcami gminy.
Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów. Jeżeli ustawy nie stanowią inaczej rozstrzyganie w powyższych sprawach należy do gminy.
Mieszkańcy gminy podejmują rozstrzygnięcia w głosowaniu powszechnym (poprzez wybory i referendum) lub za pośrednictwem organów gminy.
