W przepisach ustawy regulujących mienie komunalne oprócz pojęcia mienia komunalnego pojawia się również pojęcie mienia gminy oraz pojęcie mienia gminnego.
Pojęcie mienia komunalnego ma znaczenie najszersze – zgodnie z definicją ustawową mieniem komunalnym jest własność i inne prawa majątkowe należące do poszczególnych gmin i ich związków oraz mienie innych gminnych osób prawnych, w tym przedsiębiorstw. Mienie komunalne obejmuje więc mienie gmin, mienie związków międzygminnych oraz mienie innych gminnych osób prawnych. Mienie gminy jest częścią mienia komunalnego należącą bezpośrednio do gminy (jest to także mienie gminy pozostające w jej zarządzie lub użytkowaniu jednostek organizacyjnych gminy niemających osobowości prawnej). Mienie gminne obejmuje przysługujące mieszkańcom wsi prawa własności, użytkowania lub inne prawa rzeczowe i majątkowe. Nie jest jasny zakres mienia komunalnego i mienia gminnego. Wg niektórych poglądów mienie gminne stanowi część mienia komunalnego, zaś wg niektórych jest to mienie odrębne od mienia komunalnego (ma wynikać z brzmienia przepisu art. 48 ust. 4 zgodnie z którym do mienia gminnego mają zastosowanie przepisy dotyczące mienia komunalnego).
Nabycie mienia komunalnego następuje:
1/ na podstawie ustawy w trybie przepisów wprowadzających ustawę o samorządzie terytorialnym,
2/ przez przekazanie gminie mienia w związku z utworzeniem lub zmianą granic,
w tym przypadku przekazanie mienia następuje w drodze porozumienia zainteresowanych gmin, a w razie braku porozumienia - decyzją Prezesa RM podjętą na wniosek ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji,
3/ w wyniku przekazania przez administrację rządową na zasadach określonych przez Radę Ministrów w drodze rozporządzenia,
4/ w wyniku własnej działalności gospodarczej,
5/ przez inne czynności prawne,
6/ w innych przypadkach określonych odrębnymi przepisami.
Podmioty mienia komunalnego (gminy, związku międzygminne, inne gminne osoby prawne) samodzielnie decydują o przeznaczeniu i sposobie wykorzystania składników, przy zachowaniu wymogów zawartych w odrębnych przepisach prawa. Wymogi te dotyczą w szczególności:
- właściwości organów do podejmowania decyzji,
- przestrzegania ustalonych przez prawo procedur decyzyjnych (np. przy określaniu przeznaczenia gruntów w planach zagospodarowania przestrzennego) i trybów postępowania (np. trybu zamówień publicznych),
- stosowania właściwych form prawnych gospodarowania mieniem komunalnym (uchwała, dec. administracyjna, czynność cywilnoprawna),
- konieczności przestrzegania zasad gospodarowania mieniem komunalnym uchwalonych przez radę gminy.
Oświadczenia woli w imieniu gminy w zakresie zarządu mieniem składa jednoosobowo wójt, bądź działający na mocy upoważnienia wójta jego zastępca samodzielnie albo wraz z inną upoważnioną przez wójta osobą .
W sytuacji gdy czynność prawna może spowodować powstanie zobowiązań pieniężnych, do jej skuteczności potrzebna jest kontrasygnata skarbnika gminy (głównego księgowego budżetu) lub osoby przez niego upoważnionej.
Jeżeli skarbnik gminy odmówił udzielenia kontrasygnaty, musi jej udzielić na pisemne polecenie zwierzchnika. Wówczas powiadamia jednak o tym fakcie radę gminy oraz regionalną izbę obrachunkową.
Kierownicy jednostek organizacyjnych gmin nieposiadających osobowości prawnej działają jednoosobowo na podstawie pełnomocnictwa udzielonego przez wójta.
Jednostka pomocnicza zarządza i korzysta z mienia komunalnego oraz rozporządza dochodami z tego źródła w zakresie określonym w statucie. Statut ustala również zakres czynności dokonywanych samodzielnie przez jednostkę pomocniczą w zakresie przysługującego jej mienia. Powyższe dotyczy również jednostek niższego rzędu powołanych w jednostkach pomocniczych. Rada gminy nie może uszczuplić praw sołectw do korzystania z mienia bez zgody zebrania wiejskiego.
Gmina nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania innych gminnych osób prawnych, które nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania gminy.
W przypadku zniesienia lub podziału gminy odpowiedzialność za jej zobowiązania ponoszą solidarnie gminy, które przejęły jej mienie.
Osoby uczestniczące w zarządzaniu mieniem komunalnym są zobowiązane do zachowania szczególnej staranności przy wykonywaniu zarządu zgodnie z przeznaczeniem tego mienia i jego ochroną.
