Gospodarka finansowa gminy jest jawna. Każda gmina prowadzi samodzielnie gospodarkę finansową na podstawie budżetu gminy. Budżet jest uchwalany na dany rok kalendarzowy. Budżet gminy jest rocznym planem:
1) dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów tej jednostki,
2) przychodów i wydatków zakładów budżetowych, gosp. pomocniczych jednostek budżetowych i środków specjalnych oraz funduszy celowych gminy
Tworzenie budżetu: Wójt przedkłada radzie gminy projekt budżetu wraz z informacją o stanie mienia komunalnego i objaśnieniami wójt najpóźniej do 15 listopada roku poprzedzającego rok budżetowy i przesyła projekt regionalnej izbie obrachunkowej, celem zaopiniowania.
Budżet jest uchwalany przez radę gminy do końca roku poprzedzającego rok budżetowy. W wyjątkowych sytuacjach, gdy budżet nie zostanie uchwalony do 31 grudnia, do czasu uchwalenia budżetu przez radę gminy, jednak nie później niż do 31 marca roku budżetowego, podstawą gospodarki budżetowej jest projekt budżetu przedłożony radzie. Natomiast, jeśli budżet nie zostanie uchwalony w w/w terminie to regionalna izba obrachunkowa ustala budżet gminy w zakresie obowiązkowych zadań własnych oraz zadań zleconych w terminie do końca kwietnia roku budżetowego. Do dnia ustalenia budżetu przez regionalną izbę obrachunkową podstawą gospodarki budżetowej jest wzmiankowany projekt budżetu.
Uchwała budżetowa gminy określa m.in.:
- prognozowane dochody gminy według ważniejszych źródeł i działów klasyfikacji,
- wydatki gminy w podziale na działy i rozdziały klasyfikacji wydatków,
- źródła pokrycia deficytu lub przeznaczenie nadwyżki budżetu gminy,
- wydatki związane z wieloletnimi programami inwestycyjnymi,
- plany przychodów i wydatków zakładów budżetowych, gosp. pomocniczych i środków specjalnych,
- plany przychodów i wydatków funduszy celowych,
- upoważnienia dla wójta do zaciągania długu oraz do spłat zobowiązań gminy,
- zakres i kwoty dotacji przedmiotowych,
- dochody i wydatki związane z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej i innych zadań zleconych gminie ustawami,
Uchwała budżetowa gminy może zawierać także np. upoważnienie dla wójta do zaciągania kredytów i pożyczek, emisji papierów wartościowych na pokrycie występującego w ciągu roku budżetowego deficytu budżetu gminy, upoważnienie dla wójta do dokonywania zmian w budżecie, w zakresie przenoszenia wydatków z rezerw budżetowych, inne postanowienia dotyczące wykonywania budżetu gminy. Uchwała może też określać, na zasadach określonych w statucie gminy wydatki jednostek pomocniczych gminy.
Dochodami gminy są m.in.:
- wpływy z ustalanych i pobieranych na podstawie odrębnych ustaw podatków lokalnych,
- wpływy z opłat (np. skarbowa, z ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych,
- udziały w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa, w części określonej w przepisach o finansach publicznych
- subwencja ogólna z budżetu państwa,
- dochody uzyskiwane przez jednostki budżetowe gmin oraz wpłaty od zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych gminy,
- dotacje celowe z budżetu państwa na zadania z zakresu administracji rządowej zlecone gminie oraz inne zadania zlecone ustawami,
- odsetki od środków finansowych gminy, gromadzonych na rachunkach bankowych,
- dochody z majątku gminy.
Dochodami gminy mogą być m.in.:
- dotacje celowe na dofinansowanie zadań własnych gminy,
- dotacje celowe na zadania realizowane przez gminę na podstawie porozumień z organami administracji rządowej lub z innymi jednostkami samorządu terytorialnego,
- dotacje z funduszów celowych,
- spadki, zapisy i darowizny,
- odsetki od pożyczek udzielanych przez gminę,
- opłaty prolongacyjne, odsetki od nieterminowo regulowanych należności, stanowiących dochód gminy,
- odsetki i dywidendy od kapitału wniesionego do spółek,
- dochody z kar pieniężnych i grzywien, określonych odrębnymi przepisami,
- wpływy z samoopodatkowania mieszkańców,
Wydatki budżetu gminy są przeznaczone na realizację zadań określonych w ust., w szczególności na :
- zadania własne gminy,
- zadania z zakresu administracji rządowej i inne zadania zlecone gminie ustawami,
- zadania przejęte przez gminę do realizacji w drodze umowy lub porozumienia,
- zadania realizowane wspólnie z innymi jednostkami samorządu terytorialnego,
- pomoc rzeczową lub finansową dla innych jednostek samorządu terytorialnego,
Różnica między dochodami a wydatkami budżetu gminy stanowi odpowiednio nadwyżkę budżetu gminy lub deficyt gminy. W budżecie gminy mogą być tworzone rezerwy celowe i rezerwa ogólna.
Z budżetu gminy mogą być udzielane dotacje przedmiotowe dla zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych, kalkulowane według stawek jednostkowych. Nadto z budżetu gminy może być udzielana pomoc rzeczowa lub finansowa innym jednostkom samorządu terytorialnego.
Za prawidłową gospodarkę finansową gminy odpowiada wójt.
Wójtowi gminy przysługuje wyłączne prawo:
- zaciągania zobowiązań mających pokrycie w ustalonych w uchwale budżetowej kwotach wydatków, w ramach upoważnień udzielonych przez radę gminy,
- emitowania papierów wartościowych, w ramach upoważnień udzielonych przez radę gminy,
- dokonywania wydatków budżetowych,
- zgłaszania propozycji zmian w budżecie gminy,
- dysponowania rezerwami budżetu gminy,
- blokowania środków budżetowych, w przypadkach określonych ustawą.
Rada gminy udziela ( bądź nie udziela ) wójtowi absolutorium za wykonanie budżetu za miniony rok obrachunkowy.
Kontrolę i nadzór gospodarki finansowej gmin i związków sprawują regionalne izby obrachunkowe. Izby kontrolują gospodarkę finansową, w tym realizację zobowiązań podatkowych oraz zamówienia publiczne gmin na podstawie kryterium zgodności z prawem (tj. legalności) oraz zgodności dokumentacji ze stanem faktycznym. Kontrola gospodarki finansowej gmin w zakresie zadań administracji rządowej, wykonywanych przez te gminy na podstawie ustaw lub zawieranych porozumień, dokonywana jest także z uwzględnieniem kryterium celowości, rzetelności i gospodarności. Izba bada uchwały i zarządzenia podejmowane przez organy gminy w sprawach: 1) procedury uchwalania budżetu i jego zmian, 2) budżetu i jego zmian, 3) zaciągania zobowiązań wpływających na wysokość długu gminy oraz udzielania pożyczek, 4) zasad i zakresu przyznawania dotacji, 5) podatków i opłat lokalnych, 6) absolutorium.
W przypadku nieistotnego naruszenia prawa w uchwale lub zarządzeniu izba nie stwierdza nieważności uchwały lub zarządzenia, lecz ogranicza się do wskazania, ze wydano je z naruszeniem prawa.
Izba, prowadząc postępowanie nadzorcze w sprawie uznania uchwały budżetowej organu stanowiącego gminy za nieważną w całości lub w części, wskazuje nieprawidłowości oraz sposób i termin ich usunięcia. Jeżeli organ właściwy w wyznaczonym terminie nie usunie nieprawidłowości, kolegium izby orzeka o nieważności uchwały w całości lub w części.
