Art. 6-10 ustawy o samorządzie gminnym.
Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów.
Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. Jeżeli ustawy nie stanowią inaczej rozstrzyganie w powyższych sprawach należy do gminy.
Przepis art. 6 ustawy o s.gm. normuje dwie ściśle ze sobą powiązane sprawy:
1) zakres działania gminy (ust. 1),
2) zakres rozstrzygających kompetencji (właściwość) gminy (ust. 2).
W obu tych sprawach nawiązuje do art. 163 i 164 konst., zgodnie z którymi samorząd terytorialny, jako całość, wykonuje zadania publiczne niezastrzeżone przez konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych, gmina zaś, jako podstawowa jednostka tego samorządu, wykonuje wszystkie jego zadania niezastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego (domniemanie właściwości gminy w sprawach lokalnych).
Ustęp 1 wyraża zasadę działania gminy we wszystkich sprawach publicznych o znaczeniu lokalnym, jeżeli z mocy przepisu szczególnego rangi ustawowej spraw tych nie przekazano do zakresu działania innego podmiotu. Oznacza to, że wykonywanie zadań (załatwianie spraw) publicznych o charakterze lokalnym należy zasadniczo do gminy. Ustęp 2 wyciąga z tego konsekwencję prawną, przyznając gminie (w szczególności jej organom) kompetencję rozstrzygania tego rodzaju spraw, tj. podejmowania w tych sprawach wiążących decyzji.
Zastosowaną w tych przepisach konstrukcję prawną respektują pozostałe ustawy o samorządzie terytorialnym. Przytoczyć należy zwłaszcza art. 4 ust. 1 i 6 u.sam.pow. oraz art. 4 ust. 1 u.sam.woj., stosownie do których powiat wykonuje zadania określone ustawami, a więc wyspecyfikowane w ustawie, zadania powiatu i samorządu województwa zaś nie mogą naruszać samodzielności gminy.
W szczególności zadania własne gminy obejmują między innymi sprawy:
- ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej,
- gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego,
- wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,
- lokalnego transportu zbiorowego,
- ochrony zdrowia,
- wspierania i upowszechniania idei samorządowej,
- promocji gminy,
- współpracy z organizacjami pozarządowymi.
Ustawy określają, które zadania własne gminy mają charakter obowiązkowy.
Przekazanie gminie, w drodze ustawy, nowych zadań własnych wymaga zapewnienia koniecznych środków finansowych na ich realizację w postaci zwiększenia dochodów własnych gminy lub subwencji.
Zadaniami użyteczności publicznej (w rozumieniu ustawy z 20.12.1996 r. o gospodarce komunalnej ) są w/w zadania własne gminy, których celem jest bieżące i nieprzerwane zaspakajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych. Ustawy nakładające na gminę w/w obowiązki określają szczegółowe zasady i terminy przekazywania środków finansowych koniecznych do realizacji zadań. W przypadku nie dotrzymania terminów przekazania środków finansowych gminie przysługują odsetki w wysokości ustalonej dla zaległości podatkowych.
Zgodnie z zasadą domniemania właściwości przedmiotowej gminom przyznano także właściwość stanowienia (kompetencję funkcjonalną) w sprawach należących do zakresu ich działania. Również w tym przypadku posłużono się koncepcją domniemania kompetencji gminy. Zgodnie bowiem z art. 6 ust. 2 ustawy gmina może rozstrzygać we wszystkich sprawach należących do zakresu jej działania, jeżeli ustawy nie stanowią inaczej. Milczenie ustawy w tym względzie, a także unormowania niejednoznaczne interpretować należy na korzyść gminy (pro municipio) - jako oznaczające, że to jej właśnie przysługuje uprawnienie do stanowienia w danej sprawie.
Ponadto, ustawy mogą nakładać na gminę obowiązek wykonywania zadań zleconych z zakresu administracji rządowej, a także z zakresu organizacji przygotowań i przeprowadzenia wyborów powszechnych oraz referendów. Zadania z zakresu administracji rządowej gmina może wykonywać również na podstawie porozumienia z organami tej administracji. Gmina może wykonywać zadania z zakresu właściwości powiatu oraz zadania z zakresu właściwości województwa na podstawie porozumień z tymi jednostkami samorządu terytorialnego. Spory majątkowe wynikłe z porozumień, o których mowa powyżej, rozpatruje sąd powszechny.
W celu wykonywania zadań gmina może tworzyć jednostki organizacyjne i zawierać umowy z innymi podmiotami, w tym również z organizacjami pozarządowymi.
Gmina oraz inna gminna osoba prawna może prowadzić działalność gospodarczą, która wykracza poza zadania o charakterze użyteczności publicznej tylko w wypadkach określonych w odrębnej ustawie.
Formy prowadzenia gospodarki gminnej, w tym wykonywania przez gminę zadań o charakterze użyteczności publicznej, również określa odrębna ustawa.
Wykonywanie zadań publicznych może być realizowane w drodze współdziałania miedzy jednostkami samorządu terytorialnego.
Gminy, związki międzygminne oraz stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego mogą sobie wzajemnie bądź innym jednostkom samorządu terytorialnego udzielać pomocy, w tym również pomocy finansowej.
